ORREAGA: KANTA EPIKO NAFARRA

Nire irakasgai bateko ikasleei Orreaga kanta epikoari buruz hitz egin behar nien. Hasteko, Orreaga toponimoa gazteleraz nola zen galdetu nien. Ikasleen artean baditut nafarrak baina gipuzkoar batek soilik zekien Roncesvalles dela. Ikasleen artean bera soilik egona zen Orreagan. Hori bai, han VIII. mendean Karlo Magnoren erretaguardiako gudarostea baskoiek “egurtu” zutela inork ez zekien. Ezta usaindu ere. La Chanson de Roland (edo “Cantar de Roldán”) famatuaren berri ere ez zeukaten. Ez ditut deusengatik kulpatzen: nahikoa dute hezkuntza sistema kaskarrari eusten eta gizartean dagoen irakurzaletasun eskasari doi-doi aurre egiten. Baina hori dela-eta animatu naiz testua bera hona ekartzera. Izan ere, Orreaga inguru hartan hil omen zen Roldan (Ibañetan dago Errolanen harria izenekoa, gertakizun hura gogoraraztearren edo han jarria), Karlo Mangoren iloba (behintzat, kantan horrela ageri da). Beraz, La Chanson-en gertaerak izan zirenetik hiru mendeetara izan zen konposatua erromantzez, latinaren ondorengo aldaera horretan egindako Europa osoko kanta epiko zaharrena. Askoz geroago, berriz, Orreaga kanta epikoa dugu, Arturo Campión (1854-1937) nafarrak konposatua, ikuspegi nafarra eskaintzen duena. Asko dago zehazteko baina onena balada bera dastatzea litzateke. 1878an agertu zen argitaratua Revista Euskara delakoan, Nafarroako Euskararen Elkargoak martxan jarri zuen aldizkarian, hain zuzen. Suspensea eta intriga poxi bat lortzen du Campionek kanta honekin eta ezagutzea merezi duelakoan nago. Lehenengo aldiz agertu zen bezala eskaintzen dizut irakurle. Disfrutatu.


ORREAGA
I.
Gaberdia da. Karlomano Errege Auritz-berrin dago bere ekerzito guziarekin. Zeru illunean ez da ageri, ez illargirik, ta ez izarrik; urrutira sugar andiak distiatzen dute menditartean; Frantzesak kantatzen ari dira errian; Altabizkarko inguruetan sentitzen dira otsoen izugarrizko marruak, eta Euskaldunak zorrozten dituzten bitartean beren dardo ta aizkorak Ibañetako aitz eta arrietan.
II.
Antsiarekin Karlomanok ezin du loa bereganatu; oyaren ondoan bere pajetxo batek irakurtzen du amoriozko kondaira bat; urrutitxiago, Erroldan indartsuak garbitzen du bere Durandarte ezpat famatsua, eta Turpin arzepizpiku onak errezatzen dio Jaungoikoaren Ama santubari.
III.
Pajetxo neria —dio Karlomano Erregek—, zer da gabazko isilltasuna austen duen ots ori! —Jauna —erantzuren dio pajeak—, Iratiko, itsasoa bañon andiyagoko basoaren ostoak dira, aiziak mugitubak. —A! gazte maitiya, eriotzaren deadarra diruri, eta nere biyotza beldur da.
IV.
Gaba oso illuna da. Ez da zeruban ageri illargirik, ez izarrik; urrutira sugar andiak diztiatzen dute menditartean; Frantzesak lo daude Auritz-berrin; Altabizkarko inguruetan otsuak marruaz dira, eta Euskaldunak zorrotzen dituzte beren dardo ta aizkorak Ibañetako aitzetan.
V.
Zer da ots ori? —galdetzen du berriro Karlomanok, eta pajeak, errendituba loaz, ez dio erantzuten. —Jauna —dio Erroldan indartsuak—, mendiko ujola da, Andresaroko ardi-taldeen beadia da. —Intziri bat diruri —erantzuten du Errege Frantsesak. —Egiya da, Jauna —dio Erroldanek; erri onek negar egiten du gugaz oroitzen danean.
VI.
Larritazunarekin Karlomanok ezin du loa bereganatu; lur eta zeruak argigabe daude; otsoak ari dira marruan Altabizkarren; Euskaldunen aizkorak eta dardoak diztiyatzen dute Ibañetako ariztartean.
VII.
A! —suspiratzen du Karlomanok—. Ezin det loa nereganatu; sukarrak erretzen nau. Zer da ots ori? —Eta Erroldanek, loak arturik, erantzun ez zion. —Jauna —dio Turpin onak—, errezatu zazu, errezatu zazu nerekin. Abarrots au Euskal-Erriko gerra-kantuba da, eta gaur da gure aomenaren azkeneko eguna.
VIII.
Eguzkiak argitzen ditu mendiak. Karlomano garaitua iges dijoa, «bere luma beltz, ta bere kapa gorriyarekin». Aur eta andreak, danzatzen dira pozkidaz beterik Ibañetan. Arrotzarik ez da Euskal-Erriyan, eta menditarre

Elkartasun-tsunamia

Bertan nengoen. I was there. Beraz, labur bada ere, zilegi bekit pasa den urriaren 29an Nafarroako Unibertsitatean izandako atentatuaren inguruan nire testigantzatxoa ematea.
Lanean zaude ordenadoreari begira, esaldi bat idazten, zerbait zuzentzen eta, bat-batean zure bulegoko kristalak dardarka jartzen dituen danbateko itzela entzuten duzu. Kanpora begiratu eta aurreko eraikineko leihoen kristalak apurtuta ikusten dituzu. Zer izan da? Zure bulegoko pasillura atera eta konturatzen zara zorteduna zarela, zeren zure lankide guztien bulegoetako leihoak puskatuta daude. Mirariz ez da zauriturik… zure eraikinean. Baina zer gertatu da kanpoan? Puskatutako leiho batera hurreratu eta 50 metrotara sute handi bat ikuzten duzu eta dozenaka kotxe birrinduta, mailakatuta, kristalak apurtua… Kotxe batek eztanda egin duela konturatzen zara orduan… eztanda egin du barruan bonba bat zeramalako… Inork ez zekien hori gertatuko zenik. Lehenengo kezka: eta eztanda-lekutik gertuko espaloian zauriturik egonen da? Zeren badakizu ezpaloi horretatik jende asko pasatzen dela, ikasle gazteak batez ere. Aparkatzen eta kotxea ateratzen ere jende asko ibiltzen da harat-honat leku hartan.
Berehala poliziak ailegatu, eraikinak hustutzeko agindu eta campusaren kontrako lekura bidali gaituzte.
Tira. Betikoak izan direla ematen du. Zauritu larririk ez dagoelako berriak lasaitu eta poztu nau pitin batez. Mirariz. Hainbat mirari gertatu zen egun hartan! Norbait dago gutaz arduratuta. Zeren, miraririk izan ez balitz, orain hildako gazte batzuei buruz hizketan geundeke. Ez dakit “Zer” eraikitzeko beharrezkoak (edo ezinbestekoak) izan omen diren hilketak. Hori bai argumentu doilorra! Ez nire izenean, mesedez. Ez dezatela nire/ gure izena erabili propaganda anker horretan, otoi.
Berdin dio. Pertsonalki makina bat elkartasun-adierazpen jaso dut. Espero ez nuen pertsonengandik, instituzioengandik… Zinezko adierazpenak guztiak, zein baino zein baliotsuagoa. Badakit, baita ere, Unibertsitateak animuzko eta adeitasunezko adierazpen orgakada alimalekoa jaso duela: hainbat hizkuntzatan, hainbat lekutatik igorriak. Egun hauetan zerbait berezia ere sumatu dut hemengo ikasle, langile eta irakasleon artean: armonia berezi bat antzeman dut, elkartuago, bata bestearengandik gertuago egon gara. Familiago, haurrideago sentitu gara. Eta hori ere egun hauetako beste miraritxo bat izan da: nire barnean ez dut zalantzarik.
Bonba kotxe batek triskantza handia eragin dezake. Baina zaintzen gaituen Horrek elkartasun- eta maitasun-tsunami bat eragin du, aurrekoa baino indar izugarri handiagokoa.

(Irudia John Rodhes-ena da)

Amatxiren eskuak

El 10 de junio de 1973 se celebró en Oiartzun (Gipuzkoa) un homenaje a un bertsolari. A este acto fue invitado Xalbador, el pastor de Urepel (Baja Navarra). Cuando le tocó su turno, se acercó con solemnidad al micrófono. Su figura mostraba a un hombre sereno y rebosante de confianza. Don Juan Mari Lekuona fue el encargado de comunicarle el tema sobre el que debía cantar de un modo improvisado: “Xalbador, éste es tu tema, las manos de la abuela, “amatxiren eskuak”. Tras unos segundos de concentración empezó a cantar con una melodía suave y nostálgica:

Aizu, amona, aspaldian zu etorri zinen mundura,
ta zure baitan ibili duzu zonbait-zonbait arrangura;
nik ikustean begi xorrotxez zuk duzun esku zimurra,
laster mundutik joanen zarela etorzen zeraut beldurra.

Escucha abuela,
hace ya mucho tiempo que viniste al mundo,
y en tu interior has pasado muchas preocupaciones.
Al contemplar con mi fina mirada esas queridas manos arrugadas,
me viene un temor de que pronto tendrás que dejar este mundo.

Los oyentes no esperaban esta salida. Mirando a Xalbador podrían asegurar que no es un ejercicio de erudición y rima el de éste buen pastor. En su cara parecía vislumbrarse una añoranza de esa “amatxi”. Xalbador, sin cambiar el gesto grave y profundo de su rostro, canta su segundo bertso:

Beste amatxi asko ikusi izan ditut han-hemenka,
Jainkoa, otoi, ez dadiela gaurkoan eni mendeka:
zure eskuak ez bitza, otoi, behin betiko esteka,
semeatxiak hain maite baitu esku horien pereka.

He visto en todo el mundo a otras muchas “amatxis”,
Señor, por favor, que me perdonen hoy lo que digo,
que tus manos, “amatxi” mía, no se agarroten nunca,
pues este tu nieto tanto ama las caricias de esas manos arrugadas.

Cuando los oyentes todavía no se habían repuesto de la emoción, Xalbador lanzó al aire su tercer bertso:

Ene amatxik mundu guzian ba ote zuen berdinik?
Dudatzen nago hartu dukeen nehoiz atseginik;
orai eskuak ximurtu zaizko zainak hor dazura urdinik,
eta ez dago harritzekoa horrenbeste lan eginik.

Mi “amatxi” en todo el mundo ¿acaso tendría una igual?
estoy dudando de que alguna vez hubiese tomado un descanso,
ahora se le han envejecido las manos,
y sus venas azules las tiene ahí a la vista,
no es de extrañar... ¡tanta labor han hecho!

Xalbador con esa mirada suya perdida en el horizonte está viendo a su abuela trabajando, hilando la lana, cuidando la olla en el fuego, meciendo la cuna de su nieto, desgranando las mazorcas de maíz o las cuentas del rosario. Una abuela, con unas manos arrugadas, que fue la memoria de esa hogar familiar.

Martirien odola

Martirien odola geroko fededunen hazia da. Isaiasek bere odolez huste zen Arrasateko kale batean, langileen auzo bateko kale batean. Nire aita difuntua bere bizitza osoan langile bat izan zen, fabrikarik fabrika ibili zen, tailerrik tailer. Sekula ez zion sozialistei botoa eman. Abertzale bozkatu zuen ahal edota nahi izan zuen guztietan. Hala ere, atzo, sentimenduz behintzat, ez zen oso urruti ibiliko sozialistei bozka ematetik.
ETAk, giza-bizitzak modu ankerrean akatzeaz gain, martiri asko sortu ditu... besteen "bandoan" jakina. Eta martiri horien guztien odola, lur azpian bor-borka ari da justizia eske, dardarka ari da hiltzaileen kontzientziaren gaineko ilentietan.
Odol horrek fruitua ematen du, agian zilegitasun osoz. Hauteskundeen emaitzei begiratzea besterik ez dago. Orain negoziatzera doazela hiltzaileak, eurek elikatu duten erraldoiarengana. Isaiasen odola izanen dute zain.