Kepa Enbeita eta Balendin Enbeita: euren bertsogintzaren iturriak

Makina bat bertsolari ezagun dira gaur egun. Baten bati jokoz kanpokoa irudituko zaio Kepa Enbeita (1878-1942) eta Balendin Enbeita (1906-1986) bezalako bertsolariei erreparatzea milurteko berri honen hastapenetan.
Agian ez da hain burugabekeria handia lanbide horri ekitea jakinik bertsolari-familia hauxe izan dela Bizkaian, neurri handi baten (handienean agian), beste euskal lurraldeetan garatu zen bertsolaritza-eredu formalen sartzailea. Hau esanda, bete-betean sartu gara kontu formal batean: ahapaldiari dagokion arloan. Enbeitatarren bertsogintzak aipatu beharreko ezaugarri nabarmen bat dauka hasiera-hasieratik: zortzikoa hartzen duela eredu eta neurri estrofiko nagusitzat. Hau egiaren konstatazioa izateaz gain, eta bertsolari batzuengan espero litekeena izateaz gain, bada ezaugarri esanguratsua; izan ere, Bizkaia aldeko bertsogintzan zortzikoaren nagusitasuna ez zegoen horren garbi. Horren haritik, zortzi lerroko bertsoetan koplen lorratza ikus zitekeen, bai Enbeitatarrengan, bai Bizkaiko beste bertsolarirengan ere; izan ere, ohitura zen ahapaldi berean hoskidetza eredu bi erabiltzea: lehenengo eredua aurreneko bi puntuetan (kopla bat bailitzan) eta bigarrena hurrengo bi puntuetan (bigarren kopla bailitzan).

Erdaldun haserreak ez ebala uste zugatz bat jatsi jakun orain hainbat urte zeruetatik hona Jaunan borondatez gure onerako ta erdaldunen kaltez.

Zugatz on hau hazteko zan lez egokia jaunak izentau eban Gernikako huria zeinetan hartu eban sustraia behingoan orain Batzer-Etxea dagoan ondoan. (AMURIZA, 1998, 584)

Enbeitatarren jaiotetxea.

Ohitura hau bat-bateko bertsogintzan dokumentatzen da XX. mendean dezente sartuta ere1. Enbeitatarrek, ordea, ahapaldiari dagokionez betiere, zortzikoaren ereduari eusten diote XX. mendearen hasiera-hasieratik (nahiz eta kopla sekula ez zuten laga). Joera hau euren bertsolari-izaeraren ezaugarri aipagarria dugu, XX. mendearen hastapenetan tradizio bat ezarri eta sendotu zuena (Muxika inguruan bederen).
Berriatua aldean, lau puntuko ahapaldiaren aldeko apustua XX. mendearen bigarren erdialdean sendotzen da Azpillaga, Mugartegi eta Arregi bertsolariekin2.
Orokorrean, Bizkaian bertso tradizioa uste baino ugariagoa izan arren, Enbeitatarrak (Kepa Enbeita “Urretxindorrarengandik” hasita) dira bertsolaritza Bizkaian “indarrez, ospez eta duintasunez plazaratu”3 zuten lehenengoak.

Juan Antonio Enbeita "Txotxo -jeuri".

Familia enbor horrek fruitu asko eskaini dizkio bertsolaritzari. Hona hemen koadro bat, zehatz-zehatza izateko asmorik ez duena4:

Juan Antonio Enbeita bera, nire azterketatxoan lehenengo belaunaldikotzat jotzen dudana5, jatorrizko adarra dugu. Haren bertso-sorta bakar bat gorde da, eta bat-bateko bertsoren bat edo beste6. Harengandik jaiotakoak Imanol eta Kepa ditugu, besteak beste. Imanolek goiz utzi zion bat-bateko bertsogintzari (eztarriz ez zen osasuntsua)7 eta ezagutzen diren bertsoak idatzitakoak dira, idazle baten jite eta ospea izatera ailegatu zelarik. Prosaz ere idazki ugari argitaratu zituen. Egile honen lanaz egin den deskripzio zabalena eta lan bibliografiko osoena Julen Urkizak eta Luis Baraiazarrak egindakoa da8.

	Kepa Enbeita "Urretxindorra" eta emaztea.

Nire doktorego tesian9 bigarren belaunaldiko Kepa Enbeita “Urretxindorra”10 (1878-1942) eta hirugarren belaunaldiko Balendin Enbeita (1906-1986) hartzen dira kontutan.
Bertsolaritza ez-tradiziozko jeneroa izan arren, Kepa eta Balendin aita-semeak tradizioa ezartzen duten bertsogintza baten bi kate-begi ditugu. Tradizioan barrena luzatzen den katea osatzen dute eta, era berean, kate-begi desberdin bi dira: lotuta egon arren, bakoitzak bere nortasuna du.

Iturriak

Bakoitzaren iturriak ez dira berdinak zenbait kasutan, baina tradizio bat izatea arrazoi giltzarri bezain sinple batek ahalbideratzen du: aita-semeak izateak. Balendin bertsotan (bat-batean eta publiko aurrean) hasi zenerako (1928) bere aita Urretxindorra bertsolari egina zen. Beraz, Balendinek bere bertsolari hezkuntzan oso eredu hurbilekoa izango du: bere aita. Harekin dituen batasun afektiboak eta ideologikoak eragin hau erraztuko dute.

	Kepa Enbeita.

Badakigu Kepa Enbeita bat-batean aritzen zen bertsolaria zena. Sarritan bera bakarrik aritzen zen luzaro ekitaldi politiko eta kulturaletan. Hala ere, guregana heldu zaigun corpusa idatzizkoa da batez ere, baina hori bai, ahozko estiloaren oihartzuna bertso idatzietan askotan nabarmena da.
Kepa Enbeitaren bertsogintza aztertuta, konturatzen gara, idazkera ezagutzeaz gain, bere erregistroak idatzizko iturrietatik edan zituela.

a) Batetik bertso jarrien iturritik edan zuen, Gipuzkoa aldetik Bizkaia aldera joaten ziren bertso-jarriak bereziki (bere aita Juan Antoniok ere jenero hori jorratu zuen, ale bakanen bat besterik ailegatu ez zaigun arren). Haien eragina garai “herrikoian” nabaritzen da lexikoan, bertso-sorten egituran eta egileak hartzailearekiko duen jarreran.
b) Iparragirre eta, batez ere, Felipe Arrese Beitiaren berri bazuela ikusten da11. Arrese Beitiari dagokionez, ez dakigu ezaguera hori ahoz edo irakurriz ote zetorkion. Zenbait bertso, tematika aldetik, arrazoiketaren kateaduraren aldetik edota motibo zein sinboloen aldetik, haren oihartzun argi eta garbiak izaten dira. Esate baterako, Arrese-Beitiaren Ama Euskerea Ama Euzkadi bilakatuko da Urretxindorraren bertsoetan, ezaugarri berdinak gorderik: bere seme-alabek abandonaturik eta hil zorian:

Atsekabiak gure almenak
Ipiñi dauskuz lotuta,
Ama Euzkadi daukogulako
Motzen azpijan aulduta.
Seme ustelak, barriz, lo dagoz
Ezaueria galduta.
Ta orain, zeñek itxartuko dauz,
Irakaslia il da-ta? (K035b)
Ija illian aurkitzen zala
Ama Euzkadi laztana, […] (K048l)

Sabino Aranaren ideologiari dagokionez, susmoa daukagu Lecciones de ortografía del euskera bizkaíno eta Bizkaya por su independencia liburuxkak ezagutuko zituela, eta ondorioz, bere ahozko zein idatzizko jardunek idazkeraren eragina izango luketela: erdi-ahozkotasunean murgilduta dago.

Imanol Enbeita eta emaztea.

Gure asabak gaurko egunez
Arrigorria’n Ordoño
Betu ta jaurti eben indarrez
Mugatik bestalderaño:
“Or konpon zeuek, guk ez dou ba nai,
Geuria bakarrik baño;
Zuek zeuekaz, ta gu geuriaz.”
Edestiak alan diño. (Euzkadi, 1930-XI-30)

Bizkaya por su independencia lantxoan, Sabino Aranak euskaldunen lau garaipen militar ekarri nahi izan zituen gogora. Horietako batean Ordoño izeneko pertsonaia bat aipatzen du, Don Alfonso III.a Asturias eta Leongo erregearen anaia. Ordoño hau tropa espainiarrekin euskal lurraldeetara ailegatu omen zen (bere anaiaren erregetzapean jartzearren). Arrigorriagan euskaldunak matxinatu eta espainiar gudarostea garaitu omen zuten. Felipe Arrese Beitiak ere bazeukan honen berri eta 1901ean argitaratutako bertso batean haren aipamena egiten du:

Osterantzean esan daiela
Gaur Padurako mendiak,
Zirelako euran an izan
Orduan ikuslariak,
Burua arro ekarri arren
Ordoño bildurgarriak,
Ez etziran bere odolaz
Gorritu ango arriak. (Urrutia, 1999, 397)

Kepa Enbeita Carlos Elguezuaren eskulturaren arabera.

Kepa Enbeitaren idazkerak, neurri handi batean, batzuetan erabat, Sabino Aranak proposatu zuen ortografia sistema jarraitzen du. Horren jabe izateko, une jakin batean (edo batzuetan) arau horien berri idazkeraren bidez (esan nahi baita, testu idatziak irakurriz) jaso zuelako ustea dugu. Bestalde, zenbait bertso-sortetan Aranaren irakaspen historikoak ezagutzen zituela aditzera ematen du, eta ezagutza hori, ematen zituen zertzeladekin, beraiek irakurtzearen ondorioz izan zitekeen. Beste norbaitek irakurri ondoren azalduta ere izan zitekeen12, baina kasu horretan ere erdi-ahozkotasunaren adibide baten aurrean geundeke.
Erlijio kontzeptuak edota aipamenak ahozko transmisioaren bidez jaso izana, ostera, normala izango zen, batez ere Urretxindorraren kasuan ingurune kulturala kontutan hartuta eta bera elizkoia zela jakinik. Bere erlijiotasuna herriko iruditegi honetan enborturik dago, bere formula eta epitetoetan antzeman daitekeenez:

[...] Agur, Josu'ren ta geure Ama
Eta Zaindari bakarra;
Agur zeruko eguzki eder,
Agur, goxeko ixarra; [...] (K034b)

Goikoan agertzen zaigun bertso-zatia Euzkadi egunkarian agertu zen 1913an, Lourdesera egindako pelegrinazio bat gogoratuz. Agian 1909n egin zen hura da: “1909’an ibildeun edo peregriñaziño eder bat egin zan Euskalerri’tik Lurdes’era. Ona emen, andik alde egikeran, Andra Maria’ri abestu eutsoen kanta, Kirikiño’k osotua:

Agur, Josu’ren ama, Neskuts maitetsuba, Agur, Itxasoko izar, Gure jabolia. Agur, Donoki-euzki, Poz-pozez betia, Agur obendijoen Lior ta abarua.

Baiña Zeu’ganadik alde Bijotzak ezin dau; Nogana juango da? Zeu’gan bixi nai dau. Neskutz bardinbakua, Onetsi gagixu; Agur, Ama maitia, Agur, agur, agur. (ONAINDIA, 1966, 14)

Kontua da kanta hau oso herrikoia dela eta gaur egun oraindik ere kantatzen dela, neologismoak saihestuta (Donoki, obendi, Neskutz…).
Arestian aipatuaz gain, abertzaletasunaren hainbat topiko, arrazoiketa eta diskurtso ildoak ahozko transmisioaz jasoko zituela ere ez litzateke harritzekoa izango, bere lagun min asko abertzaleak baitziren eta euretarik kopuru garrantzitsu bat hizlariak eta mintzakideak mitinetan.

	Balendin Enbeita.

Balendin Enbeitaren iturri idatziak antzematen pixka bat zailagoa da, agian gutxiago izan zirelako. Hala ere, bistan da Felipe Arrese Beitiaren bertsogintza idatziak bere itzala utzi duela Balendinengan, zenbait bertsotan antzeman daitekeenez.

Euskera maite, gaxorik zagoz
eta osakairik ez dozu,
zeure semiak itxi zaituez,
errukarria zara zu.
Ene, euskera, ilgo al zara?
Arren erantzun eidazu!
Zu il ezkero ez dot nai bizi,
zeugaz eruan nagizu! (B088c)

Antzekotasun nabarmena dago formula eta gaiari oratzeko moduan. Horren erakusgarri, hona hemen Felipe Arrese Beitiaren bertso ospetsu bat:

Euskaldun jaio nintzan
Ta euskalduna hazi,
Euskaraz eustalako
Amak erakutsi;
Euskara laztan maite,
zabiltz nigaz beti,
Euskara ill ezkero
ez dot gura bizi (Urrutia, 221)

Balendin Enbeita bertsotan.

Pedro María Otaño Barriola ere (1857-1910) nabarmentzeko modukoa da euskararen goraipatze honetan eta balitekeen gauza da bai Kepa Enbeita bai Balendin Enbeita haren eraginpean egotea. Bera izango da Ama Euskera irudia era poetiko batez bultzatuko duen egileetako bat. “Amets bat” eta “Ama Euskera” bertso-sortetan irudi pertsonifikatu hau izango da gaiaren muina:

Ama Euskera naiz, Pello Mari,
etzaiteztela bildurtu;
kezketan nator beste aldera
ote zeraden biurtu.
Hainbeste semek iges egin dit,
iya naiz negarrez urtu!
Ez ote dezu zuk ere naiko
nere malkorik legortu? (ZAVALA, 1993, 345)

Hainbat eta hainbat ezaugarritan bere aitaren bertsogintzaren eragina sumatzen da. Eragin hori, noski, ahozko transmisioaren bidez ailegatuko zitzaion, baina ezin da baztertu bere aitaren bertsoak irakurtzeaz ere iritsi zitzaionik.

Balendin Enbeita, Bilbo 1959.

Eta nola ez, batzuetan, bertsolari askorengan gertatu zen bezala, Jean Batista Elizanbururen (1828-1891) oihartzuna sumatzen da zenbait ezaugarri direla medio:

- Ahapaldiaren neurria “Nere etxea edo laboraria” izeneko sortaren berbera erabiltzen du Balendinek. Adibidetzat “Neure baserriko bizitza” bertso-sortatik hartzen dugu ahapalditxo bat:

Goizean ogetik jagi,
gelako leioa edegi
eta jartzen naz ni adi:
Etxe ondoko intzaur gaiñian
txantxangorria kantari,
eguzkia dizdizari,
nere baserritxuari
bake gozoan geznari. (B138a)

- Horrelakoetan gaia ere antzerakoa izaten da: baserritar bizitzaren goraipamena. Bertan gizakiak zoriontsu izateko ez duela ondasunik asko eduki behar aldarrikatzen da. Bizimodu tradizionalaren balioak goraipatzen dira: familiako betebeharrak ondo burutzea, lana maitatzea, familiako beste kideak dagokien duintasunez tratatzea. Horrela Jainkoaren bedeinkapenak etorriko dira gizaki horrengana, kasu honetan laborariarengana. Era berean laborari edo baserritarraren bizitza egokiena dela frogatzen da13 gizatasuna modurik onenean bizitzeko14. Ideia hau Iparraldeko egile askorengan biziki errotuta zegoen, agian Hegoaldekoengan baino trinkoago. Esaterako, Jean Pierre Duvoisinen Laborantzako liburuan, hara zer dioen pertsonaia batek larorarien bizitzaz: “Ikhusten dut orai haina dela ofiziorik hobeena, zeinak ere uzten baitu bihotzean gozorik gehiena, eta bertze guzietan ohartzen naiz badela gogo eri gehiago ezenetz laborarietan” (in Laborantzako liburua, 1858an argitaratutakoa).

Balendin Enbeita emaztearekin.

Balendinen bertsogintzan Urretxindorrarenean ikusten ez den bertsokera bat ikusten da. Gipuzkoako bertsolarien eragina agerikoa da: oinetan, oinen sareetan, lexikoan, gaietan eta abarretan. Bertsolari garaikideen eragina ere hortxe dago, era bitara izan zitekeena:
- bat-bateko jardunean haiengandik ikasitakoa;
- haien bertsoak han, hor, hemen irakurrita.
Batez ere, bat-batean, bertsoak konposatzeko estrategiak islatzen dira bertso egikera berri horretan, nahiz eta gehienak bertso idatziak izan. Beraz, guk aurkitu ahal dugun erdi-ahozkotasuna bertso idatzietan aurkitzen dugu batez ere.
Aitarengandik semearenganako transmisioa bermatu duen alderdia, edo alderdi nagusia nahiago bada, ahozkotasuna izan da, familian halakoxea baita transmisioa. Eta ahozko jenero berdina jorratzen dutenez, bat-bateko (eta idatzizko) bertsogintza hain zuzen, ikasleei ezinbestekoa zaie erregistroen almazena betetzea. Betetze lan horretan entzumenaz baliatzen dira neurri handi baten, eta hasieran erabat.
Zalantzarik ez dago (berak aitortua gainera15), bere

Enbeitatarrak gaur.

aitaren bertsozko jarduna entzungo zuela sarritan eta orduantxe betetzen joango zela bere ganbara. Jakina, Balendinek bere estilo berezia erabiliko zuen, ganbara horretatik egoki zetozkion aleak aukeratzean, eta hala frogatzen ahalegindu naiz azterketa honetan.

Laburdurak

Adibidez:
(K048l): Gure Urretxindorra liburutik hartutako bertsoa, 48. orrialdean dagoena eta “l” horrek orrialde horretan zenbatgarren bertsoa den adierazten digu.
(B125b): Nere apurra liburutik hartutako bertsoa, 125. orrialdean dagoena eta “b” horrek orrialde horretan bigarren bertsoa dela adierazten digu.

Bibliografia

AMURIZA, Xabier: Bizkaiko Bertsogintza II. Bizkaiko Bertsozale Elkartea, Bilbo, 1998.
__ Bertsolaritzaren historia. Orain, Donostia, 1996.
BARANDIARAN, Asier: Kepa Enbeita eta Balendin Enbeita: bi bertsolari-belaunaldi ahozkotasunaren harian. Euskal Herriko Unibertsitatea, Bilbao, 2003.
ENBEITA, Balendin: Nere apurra. Auspoa, Tolosa, 1974.
__ Bizitzaren joanean. Elkar, Donostia, 1986.
ENBEITA, Jon. Enbeitatarrak I. Sendoa, Oiartzun, 1999.
ONAINDIA, Santi: Gure Urretxindorra: Enbeita’tar Kepa’ren bertso-lanak osorik. Ekin, Buenos Aires, 1971.
UGARTEBURU, Angel: “Bertsolaritza Berriatua inguran” in Bertsolari. Euskal Herriko Bertsozale Elkartea, Donostia, 1992, 8. zenbakia, 33-40 orr.
URKIZA, Julen eta BARAIAZARRA, Luis: “Imanol Enbeita (1884-1946), <>ren anaia” in Karmel. Markina, 1997-4, 220. zenbakia, 3-49 orr.
URRUTIA ZORROZUA, Itziar: Felipe Arrese ta Beitia. Bizkaiko Foru Aldundia & Ontxandioko Udala, Bilbao, 1999.

ZAVALA, Antonio: Pedro M. Otaño eta bere ingurua (I eta II). Sendoa, Oiartzun, 1993.

1Deunoro Sardui Muxikarrari, elkarrizketa bat egin diot duela gutxi. Deunoro 1959ko Bizakaiko txapelketan parte hartu zuen lehenengo aldiz. Txorierrin (Leioa, Mungia eta inguru horretako herrietan) egiten omen zen horrela XX. mendeko bigarren erdialdean sartuta ere. Horrela dirausku Deunorok berrogeita hamarreko bertsolaritzari buruz: “Txorierrin bertsolari asko agertu ziren, Kastrejana, “Zozoa”, Laurosko beste bat, gero Ormaetxe “Taket”, […] ta orreek egieeben koplaka, zortxiko nagusixe lelengo amai bixek bardiñek ta gero beste bi bardiñek ostera be, koplaka edo esaten jaken moduen, baia neiko ondo egiteeben ta gu lelengo arrituta gelditzen giñan, “aiba! au erratu de puntuegaz edo! ze lelengo puntu bi bardiñek da gero beste puntu bi”, ta olan eiteeban ta gero beste bat “Zozoari” entzun neutsen segiduen ta arek be bardin, “aiba!” orduan emengo egikera bat ixengo da”, Txorierriko bertso egikera bat ixen zan.”

2 UGARTEBURU, 1992, 33-40.

3 AMURIZA, 1996, 102.

4Hemen bertsolaritzarekin nolabaiteko zerikusia izan duten Enbeitatarrak soilik agertzen dira. Familiako kide guztiak ez dira agertzen. Koadro honen datuak osatzeko Enbeitatarrak I liburua (ENBEITA, Jon, 1999, 7-28) kontsultatu behar da.

5Jon Enbeitak argitaratutako Enbeitatarrak I liburuan, Juan Antonio Enbeita Elgezabal “Txotxo-Jeuri” bigarren belaunaldikotzat jotzen du, izan ere haren aita Juan Antonio Enbeita Aranaz (1822an jaioa) koplaria omen zen, nahiz eta bat-bateko zein idatzizko bertsorik ez den ailegatu guregana. Gure azterketa honetan Enbeitatar bertsolarien leinuak bost belaunaldi izango ditu, eta Juan Antonio Enbeita Elgezabal (1848-1928) izango da lehenengoa. Hau erabakitzeko irizpidea hauxe da: harengandik zenbait bertso ailegatu zaizkigula. Barka biezadate honekin ados ez daudenek, irizpidea ez baita inor gutxiesteko asmoarekin ezarri.

6Haren berri zabala Gure Urretxindorra (Onaindia, 1971, 8-10), Nere apurra (ENBEITA, Balendin, 1974, 15) eta Bizitzaren joanean (ENBEITA, Balendin., 1986, 73-90) eta Enbeitatarrak I liburuetan (ENBEITA, Jon, 1999, 31-83) dugu.

7ENBEITA, Jon., 1999, 85.

8Honela esaten da aipatutako “Imanol Enbeita (1884-1946), “Urretxindorra”ren anaia” izeneko artikuluan: “Enbeitatarren ospea Euskal Herrian batez ere bertsolari diren aldetik izan da, eta ospe horren atal onentxoenetariko bat Imanoli dagokio. Imanol bertsolari eta bertso-olerki idazle izanez gainera, kazetaritzan ere lan interesgarria egindakoa dugu”, URKIZA, 1997, 5.

9BARANDIARAN, Asier. 2003.

10Kepa Enbeitak ez zuen bere burua Urretxindortzat, horri gehiegi baitzeritzon. Txindortzat zeukan bere burua. “Zu bai, Lugones, “Urrexinula”,/ Ta ni barriz, “Txindor” utsa;/ Zu Argentina aundi zidartsu,/ Ta ni baso txiki latza […]” (ONAINDIA, 1971, 145).

11Estiloan bertan ez ezik, aipamen esplizituetan ere ageri da Felipe Arrese Beitiaren itzala. Esate baterako, Euzkadi (1930-IX-20) egunkarian bertso sorta bat eskaini zion “Omengarrizko biotza” izenburupean (ONAINDIA, 1971, 142). Hona hemen bertso-sorta haren hasiera:

12“Arrospide’tar Jon, Muxika’ko osalari ernea, gustiz adiskide eban gaztetatik, eta onek –abertzale ta euzeltzale jatorra bait zan- erakutsi euston zelan bertsoak tayutu ta biribildu” (ONAINDIA, 1971, 13).

13Ideia hau Iparraldeko egile askorengan ondo errotuta zegoen, agian Hegoaldekoengan baino tinkoago.

14Mota honetako iritzien azpian, inplizituki bada ere, Jean-Jacques Rousseau (1712 - 1778) filosofo eta literatoaren eragina dagoela esan daiteke. Jean - Jacques Rousseauren filosofiak eragin handia izan zuen Erromantizismoan. "Basati onaren" goraipamena egiten den garaia dugu Erromantizismoa. Progresoa, Jean-Jacques Rosseauren ustez, gizakiaren jatorrira edo Naturara itzultzean zetzan; izan ere, gizartearen inposaketek gizakia usteldu egiten zuten, instintoa eta joera naturalak oztopatzen zituzten.

15“Hamazortzi urte inguru nebazala asi nintzan aitagaz, Gabonetan eta olako jai batzuetan […] Garai onetan, Espaiña’ko matxiñadara arte, erririk erri ibiltzen nintzan neure aita, Dima’ko Uritarte ta neure anai Sabin lagun izaten nituelarik”