Felipe Arrese Beitia: bizitzaren arrosak eta arantzak (II)

Felipe Arrese Beitia egile oparoa izan zen, euskarak izan dituen langile fin, isil eta izugarri langile horietako bat.
Herioak, egin zizkion bisitak, nola ez, bere familiari. Eta bisita horien gainean jarri zituen bere olerkitxoak. Aurreko atal batean bera alabatxoaren heriotzari jarritako poematxoa iruzkindu nuen. Bere emazte Anjela ere, zahartzarora ailegatu aurretik hil zitzaion. Eta bere amari ere egin zion agur-olerki bat.
Ama on baten bertuteak eta onurak goraipatzen ditu bertan. Ahapaldi bat baino ez dut aipatuko:
Umeetan, Amaren kantuak,
Aiñ dira aiñ gogokuak,
Oraintxe gizaldi erdi bat
Nik bere entzunikuak;
Alperrik sortzen dauz indarrez
Itz onak nire buruak,
Bein bere ez dira Amaren
Berbakaz bardintzekuak,
Arenak zergaitik eurenez
Zirean urtenukuak;
Erraien errai ta erditik,
Errezto, eroso, ernetakuak.

Berriro ere, bertsolaritzaren ahozko tradizioaren iturritik edaten duela ageri da, formari dagokionez behintzat. Sei puntuko ahapaldiak, hori bai, oso gutxitan erabiltzen dira, bat-batean. Gainontzekoan, hoskidetza eta silaba kopuruari dagokienez, herriak hain ondo ezagutzen zuen bertsolaritzakoak dira.
Gaia ere, herrikoia eta arrunta da oso. Amatasuna, gure kulturan olerki eta, batez ere, bertsoetarako gai oparoa izan dugu. Honetan amarengandik ikasitako kantuak eta hitz ederrak etortzen zaizkio burura, esker onez, txikitan ikasten diren amaren hitzak betiko iltzatuta geratzen baitira. Bera idazlea izan arren, aitortu beharrean aurkitzen da bere amaren hitzek zeukaten xamurtasuna ez direla berdintzekoak. Gizon letratua eta ikasia izateak ez dio galarazi herriak eta, batez ere, gizatasunak maiuskulaz idatzitako kulturatik kanpo duela batzuetan aterpe. Ideia erromantiko batekin elkartzen da baieztapen hau: jatortasuna, pertsona sinpleengan dago, ipuin zaharrak edo antzinako denboretako kantak kontatzen dizkigun ama batengan, adibidez.
Ezaguna da Otxandioko olerkari honek euskal hizkuntza pertsonifikatu egin zuela “Ama Euskera” izenaren pean eta “Ama Euskeriari azken agurrak” konposizioa eskaini ziola. Bere benetako amari zion maitasuna ezagututa, ulertzekoa da hain maite zuen beste kontzeptu hura “amatzat” ere hartzea. Honelako pertsonifikazioa egiten, hizkuntzaren pertsonifikazioa esan nahi dut, lehenengoa izan zen bera. Ordutik aurrera segizio handia izango zuen irudi horrek beste bertsolari eta olerkari askoren produkzioetan.
Eta emakumeei buruz ari garela, bere emazte hil berriari bideratutako ahozko loreak aipatuz eta hona ekarriz bukatzen dut:

Bera, izan zan gure etxeko ondragarria,
Bera izan zan ni gordetako gaztelua,
Bera izan zan ekatx mueta guztien kontra,
Buru gañean jarriten jatan ezkudua.
Bera, izan zan neu legez arte-eder zalea,
Bera liburu asko ebana irakurten;
Nire lumeak eskribietan ebazan letrak,
Berak zituzan borrau ta asko obetuten.
Bera, izan zan egia garbi, kantau nai badot,
Gauza askotan ni zuzentzeko irakasla;
Bera, izan zan tantai bat legez aretx motzetan,
Anjela, andra askotan buruz jaso zana.

Errepikapenaren bidez eta hirukoiztasuna lagun zuela, modu solemnean azpimarratu nahi izan zituen bere emaztearen balioak eta berari zion maitasuna. Estilo erretoriko zaharkitua irudi dakiguke agian, gaur egungo usadioetan, honelakoak barrokotzat hartzen baitira, baina bihotzez egindakoak izan zirela ezin da ukatu, emotibotasunaren bidetik ibili baitzen beti Otxandioko santugina. Ama zein emazte zintzo eta kristau guztien omenez beude hor.

KIDE UGARIKO EUSKAL FAMILIEN III. BILTZARRA

[Ezin nuen iragarri gabe utzi ondorengo berria. Gure Euskal Herri honetan familia ugariak dira agian geure altxorrik preziatuenetakoa. Gurasoek beren seme-alabengan egiten duten inbertsioak gizarte osoan ematen ditu frutuak. Gizakiak dira gizartea egiten dutena, eta bihar-etziko gizartearen eragilean orain familietan ari dira hezten eta hazten]

Datorren urriaren 28an, larunbatean, Hirukidek Gasteizko Europa Biltzar-Jauregian Kide Ugariko Euskal Familien III. Biltzarra egingo du. Hirukiderentzat ekitaldi honek izango duen garrantzia azpimarratu nahi dugu, honekin, politikariei, komunikabideei eta oro har, jendeari, gure elkarteak eta gure eskariek gero eta indar handiagoa dutela erakutsi baitezakegu, baina horretarako, urriaren 28an zuek Europa Biltzar-Jauregira etor zaitezten behar dugu. Jardunaldian izena emateko gure web orrialdea www.hirukide.com/formulario erabili dezakezue, urriaren 16ra arte. Eurodisneyrako bidaia baten zozketa ederra Biltzarrera bertaratutako guztien artean bost lagunentzako Eurodisneyrako bidaia bat zozketatuko da. Bidaiaren barruan joan-etorrIaren gastuak, ostatua eta behe-denboraldiko sarrera sartzen dira. Hitzordu honetan hutsik ez egiteko beste arrazoi bat Egun horretako zerbitzu eta ekintza guztiak (Bilbotik eta Donostiatik etorriko diren autobusak, bazkaria, haurtzaindegi zerbitzua, eta abar) bazkideentzat dohainik izango dira. Haurtzaindegi zerbitzua Txikienentzako (0 eta 10 urte bitartean) haurtzaindegi zerbitzua izango da egun guztian zehar, joko eta ekintza ezberdinekin: 9:30 Akreditazioa eta adinaren arabera, taldeen banaketa 10:00-19:00 Puzgarriak 10:00-12:00 Margo eta collage tailerrak, material ezberdinekin* (Artium museoan) 10:30-12:30 Film-emanaldia 12:30-14:30 Bazkaria 15:00-16:00 Magia eta globoflexia ikuskizuna 16:00-16:30 Askaria 16:30-18:30 Margo eta collage tailerrak, material ezberdinekin* (Artium museoan) Film-emanaldia 19:00 Haurtzaindegi zerbitzuaren amaiera eta gurasoekin berrelkartzea. * Tailerrak egiteko, umeek arropa informala edo mantal “markatua” eramatea komenigarria da. Haurtzaindegi zerbitzua eskatzeko asmoa baduzue, zuen seme-alabek mugikortasun arazorik edo bestelako ezintasunik duten adierazi behar diguzuela gogorarazi nahi dizuegu. Jardunaldiaren egunean menu bakarra emango da, horregatik, 3 urtetik beherako umeen edo dieta bereziak behar dituztenen bazkaria ekartzea aholkatzen dizuegu. Umeek arropa markatua ekartzea ere komeni da –galtzen badira- eta umeen arduradunaren (aita, ama, eta abar) izena eta sakelako telefonoaren zenbakia zehaztea ere ezinbestekoa da, bera aurkitu ahal izateko.

Why Gender Matters

By Leoanard Sax
[Honako honetan liburu baten berri ematen dizuet. Azpian liburu horretan jorratzen diren gaietako batzuk ageri dira. Hezkuntzari ematen zaio gaur egun garrantzi handia. Interes asko daude jokoan, ideologikoak tarteko, baina gizakiekin (are gutxiago umeekin) ezin da "jolastu", ezin da friboloa izan. Ea ba azpiko datuak pentsarazten diguten]

What Parents and Teachers Need to Know about the Emerging Science of Sex Differences

Summary
Forget everything you think you know about gender differences in children. Forget "boys are competitive, girls are collaborative." In recent years, scientists have discovered that differences between girls and boys are more profound than anybody guessed. Specifically:

The brain develops differently. In girls, the language areas of the brain develop before the areas used for spatial relations and for geometry. In boys, it's the other way around. A curriculum which ignores those differences will produce boys who can't write and girls who think they're "dumb at math."

The brain is wired differently. In girls, emotion is processed in the same area of the brain that processes language. So, it's easy for most girls to talk about their emotions. In boys, the brain regions involved in talking are separate from the regions involved in feeling. The hardest question for many boys to answer is: "Tell me how you feel."

Girls hear better. The typical teenage girl has a sense of hearing seven times more acute than a teenage boy. That's why daughters so often complain that their fathers are shouting at them. Dad doesn't think he's shouting, but Dad doesn't hear his voice the way his daughter does.

Girls and boys respond to stress differently - not just in our species, but in every mammal scientists have studied. Stress enhances learning in males. The same stress impairs learning in females.

These differences matter. Some experts now believe that the neglect of hardwired gender differences in childrearing may increase a son's risk of becoming a reckless street racer, or a daughter's risk of experiencing an unwanted pregnancy.

Since the mid-1970's, educators have made a virtue of ignoring gender differences. The assumption was that by teaching girls and boys the same subjects in the same way at the same age, gender gaps in achievement would be eradicated. That approach has failed. Gender gaps in some areas have widened in the past three decades. The pro-portion of girls studying subjects such as physics and computer science has dropped in half. Boys are less likely to study subjects such as foreign languages, history, and music than they were three decades ago. The ironic result of three decades of gender blindness has been an intensifying of gender stereotypes.

For parents, Dr. Sax provides concrete guidelines regarding the tough issues of discipline, sex, and drug abuse, and other problem areas.

For educators, Dr. Sax offers practical suggestions to help break down gender stereotypes and help all children to reach their potential.

For everybody, Dr. Sax offers a provocative analysis of how gender influences every aspect of our lives.

Felipe Arrese Beitia: bizitzaren arrosak eta arantzak

Aurreko artikulu batean Gernikako Arbola kantaren alderdi zehatz bati erreparatu nion. XIX. mendearen bukaerako beste egile bat aipatuko dut honako honetan. Felipe Arrese Beitia (1841-1909). Otxandiokoa zen eta “santugina” esaten zioten, bere ogibidea santuak edo irudi erlijiosoak egitea baitzen, profesionaltasunez egin ere. Jakina, ezagunago bilakatu zen Elizondon 1879an ospatu ziren Lore Jokoetan irabazle izan zelako bertan ospatu zen poesia lehiaketan. Zenbait urtez zeharo ospetsu egin zen lehiaketa hartan saritutako “Ama euskeriari azken agurrak” izeneko konposizioa.
Baina honako honetan, ez diot horri erreparatuko.
Gizakiaren bizitzari lotutako beste gertaera “arruntagori” ere arreta jarri zion Otxandiotar honek. Ezaguna denez, bizitzak loreak eta arantzak ditu. Felipe Arrese Beitiak biei eskaini zizkien poemak.
Esaterako, bere alabetako bat, Maria Pirlartxo, zortzi urte baino ez zituela hil zitzaion. Bere samina eta bere fedea “Agur ume” izeneko poeman isuri zituen “santugin” honek. Alabatxoaren heriotzak ez zuen Arrese Beitiaren bihotza itsutu eta Jainkoari edota beste bizitzari zabalik ageri da:
Bizi obea artu ebala fedeak diñost,
Bizi obea artute arren egin jat ill,
Bizi obea goian gozetan dagokit eta,
Ni barriz beian onen negarti, zelan nabill?

Arbola batek baña adar bat galdu ezkero
Agertzen badau sentimentua dabela artu,
Aitaren biotz onek biotza galdurikoan,
Zelan damurik egingo ez dau gaur agertu? […]

Oso hizkera ulerkorra eta herrikoia darabil. Ahapaldiak nahiko erregularak dira, nahiz eta, kasu honetan, bertsolaritzaren tankerakoan ez izan. Ez du poesia modernoaren eragin nabarmenik ageri, nolabaiteko joera erromantikoren batean ez bada (bizitzaren trajikotasuna zertzeladaren batean agertuz, adibidez). Antzematen da, bestalde, bere alabak etxean kristau giroa arnastu zuela, zeren hiltzeko zorian zegoela, bere azken hitzak “Osatu baño, zerura dot naiago” izan ei ziren, bere aitak ahapaldi batean islatu zuenez:
Zuri, zuri bai, alabatxoa entzun neutsun bai,
«Osatu baño zerura dot naiago»
Ez dakit nundik asmau zenduzan itz orrek baña
Niretzat gauza ezkuturen bat or badago.

Pentsatzekoa da bere gurasoak guztiz atsekabetuta geratu zirela bere alabatxoaren heriotzaz, baina, trantze horretatik tristura bat ageri den arren, kristau ikuspegia, gaur egun hainbat girotan ahaztua edota ikasi beharko genukeena agian, izugarri sendoa da:

Zure gorputza badago bere lurperatuta,
Egunen baten aterako da ain ederrik,
Azuzena ta lirio zuri zuriak baño
Zuriago ta iñon orbantxo bat bagerik.

Agur, umetxo, ikusi arte ortxe zeruan,
Agur, agur bai, gelditzen gara gu lurrean,
Agur, biotzak zerren eroan zeuk deuskuzuzan,
Agur ume, guk pozik ez dogu emen bean

Detaile txiki bat baino ez da hau, baina bere poemak irakurriz gero joera nagusi bat konfirmatzen duen detaile bat (beste askoren artean) dugu hauxe. Eta laikoa zen, pertsona arrunta, bere lanetik bizi zena, bere kezka kultural eta sozialak zituena. Herritarrek pertsona zintzotzat zuten, beti laguntzeko prest omen zegoen. Honekin zer adierazi nahi dut? Gure kultura osoak sustrai kristau sendoak dituela. Geure esku dago sustrai horiek XXI mende honetan ere elikatzea, bihar-etzi, arantzekin batera, loreak eta fruituak izan ditzagun.

Gernikako arbola eta bere sustraiak

Gernikako Arbola da bedeinkatua,
euskaldunen artean guztiz maitatua.
Eman ta zabal zazu munduan frutua,
adoratzen zaitugu, arbola santua.

Betiko bizi dedin Jaunari eskatzeko
jarri daitezen danok laster belauniko.
Eta bihotzetikan eskatu ezkero,
Arbola biziko da orain eta gero.

Arbolak erantzun du kontuz bizitzeko,
eta bihotzetikan Jaunari eskatzeko.
Gerrarik nahi ez degu, pakea betiko,
gure lege zuzenak hemen maitatzeko.

Mila urte inguru da esaten dutela,
Jainkoak jarri zuela Gernikako Arbola.
Zaude, bada, zutikan orain ta denbora,
eroritzen bazera, arras galdu gera.

Arbola botatzea dutela pentsatu,
Euskal Herri guztian danok badakigu.
Ea, bada, jendea, denbora orain degu,
erori gabetanik eduki behar degu.

Erregutu diogun Jaungoiko jaunari
pakea emateko orain eta beti,
bai eta indarra ere zerorren lurrari,
eta bendizioa Euskal Herriari.

Ez zera eroriko, Arbola maitea,
baldin portatzen bada, Bizkaiko Juntea.
Laurok hartuko degu zurekin partea
pakean bizi dedin euskaldun jendea.

Beti egongo zera udaberrikoa,
lore aintzinetako mantxa gabekoa.
Erruki zaitez, bada, bihotz gurekoa,
denbora galdu gabe, emanik frutua.


Ez da nire asmoa ez kanta honen azterketa literarioa egitea ez kanta hau konposatu zeneko garaia aztertzea. Abesti famatu honen alderdi bati erreparatuko diot soilik zertzelada single batez. José María Aguirrek (1820-1881) konposatutako bertso hauek ondo baino hobeto konektatu zuten euskaldun askoren pentsamoldearekin. Arrazoietako bat, beren bertsolari-estiloan dago, garai hartako euskaldun gehienen ahozko kulturako euskal estiloan, hain zuzen. Beste arrazoi bat honakoan aurkitzen dugu: garai hartan, lehenengo gerrate karlistaren ostean foruen galerak kezka asko sortu zituen, nolabaiteko burujabetza (edo nortasuna) arriskuan eta kinka larrian ikusten zelako. Azkenik, konposizio osoari halako erlijiotasun bat dario. Poeta euskaldunei zuzentzen zaie esanez eskatu behar diotela gauza bat. Horren haritik, hona hemen adibideetako bat: “Erregutu diogun Jaungoiko Jaunari/ pakea emateko orain eta beti,/ bai eta indarra ere zerorren lurrari,/ eta bendizioa Euskal Herriari”.
Iparragirrek ez zuen sekula esan berak bere burua kristau zintzotzat zeukanik. Baina Jainkoari eta kristautasunari egindako erreferentziak ugariak dira bere bertsoetan. Naturaltasunez egindako erreferentziak eurak guztiak, pentsamolde eta bihotz kristau baten islatzat hartzen ahal ditugunak. Besteak beste, hauxe bera izan zen bere garaiko euskaldunekin konektatzeko beste arrazoietako bat, garai hartan euskaldun-fededun binomioa binomio sendoa baitzen, kasu aunitzetan behintzat. Honi estuki lotua bakezaletasuna dago: Lehenengo karlistadan herri xeheak dezente sufritu zuen. Gerrak ankerrak izaten dira beti, eta garai hartan ere bai. Euskal jendeak eta mundu osoko jendeak bakean bizi nahi du, zuzenbidean oinarritutako bakean bai, baina bakean. Beste balio kristau bat, gaur egungo munduan ere hain beharrezkoa duguna. Ezagutu ditzagun gure sustraiak.